Stel u loopt op een voormiddag door de stad en ziet een groep jongeren voor een supermarkt rondhangen, duidelijk dronken en met de geur van marihuana in de lucht. Of leerlingen komen voor de zoveelste keer te laat naar de les en hebben duidelijk hun roes nog niet helemaal uitgeslapen. Wat zou uw eerste reactie zijn?
De kans is groot dat u een gevoel van frustratie, boosheid of afkeer ervaart. Problematisch middelengebruik wordt in onze maatschappij nog vaak gezien als iets dat een teken is van een ‘slecht’ of ‘zwak’ karakter en waarop negatieve consequenties moeten volgen. Dit is te zien aan het stigma dat bestaat rond middelengebruik, maar ook aan de wetgeving hierrond (Earnshaw, 2020). Hoewel het beeld dat we hebben van mensen die middelen gebruiken zeker veel oorzaken heeft, stelt filosoof Hanna Pickard (2017) dat het onder andere samenhangt met het moreel model van problematisch middelengebruik of verslaving. Dit model gaat ervan uit dat middelengebruik altijd een keuze is, namelijk een foute keuze. De confrontatie met mensen die desondanks kiezen om drugs te gebruiken zorgt daarom vaak voor een blame- of schuldreactie.
Misschien ervaart u eerder een gevoel van medelijden. Mensen die overmatig drugs gebruiken kunnen daar toch niks aan doen en moeten toch geholpen worden? Dit is het perspectief dat we het ziekte-model van verslaving noemen, wat de afgelopen jaren aan populariteit heeft gewonnen. Problematisch middelengebruik wordt hierbij gezien als een chronisch probleem, waarbij structuren in de hersenen op zo’n manier veranderd zijn dat mensen niet meer anders kunnen dan drugs te gebruiken. Je hebt dus bij wijze van spreken geen andere keuze dan te gebruiken, je bent hulpeloos onderworpen aan de kracht van de drugs. Vanuit dit perspectief leidt een confrontatie met problematisch middelengebruik dus tot een rescue- of reddingsreactie (Pickard, 2017).
Pickard (2014) noemt dit de ‘rescue-blame trap’. Deze dynamiek speelt niet alleen een rol bij middelengebruik maar ook bij ander problematisch gedrag en is vooral van belang als we in een professionele context geconfronteerd worden met dit gedrag. Vooral met de overheersende beelden rond verslaving in onze maatschappij is het begrijpelijk dat we vaak met blame reageren. Maar de negatieve effecten van blame liggen voor de hand – door bijvoorbeeld de leerlingen die te laat kwamen te veroordelen voor hun gedrag zal hun zelfwaarde negatief beïnvloed worden en zullen ze zich misschien meer terugtrekken, wat juist weer tot meer druggebruik kan leiden (Horigian, Schmidt, & Fester, 2021). Een rescue respons lijkt op het eerste zicht misschien beter, maar ook hier zijn negatieve gevolgen aan verbonden. Door iemand te willen redden, alle gedragingen te verontschuldigen, en misschien zelfs onze professionele grenzen te overschrijden om iemand te ondersteunen kunnen we mensen een gevoel van machteloosheid en afhankelijkheid geven; we ontzeggen hen de kracht om zelf iets te kunnen veranderen aan hun probleem. Ze zijn immers ziek en hebben geen mogelijkheid om andere keuzes te maken. Daarnaast switchen we soms ook tussen rescue en blame – we willen iemand helpen, doen alles om de problematische gedragingen te voorkomen, maar het mislukt – en we beginnen te veroordelen (zie ook https://www.responsibilitywithoutblame.org/).
Zijn we dus gevangen in de keuze tussen enerzijds blame, waarbij we de nadruk leggen op keuzevrijheid en daardoor de schuld leggen bij de persoon, en anderzijds rescue, waarbij we de persoon als machteloos beschouwen en hierdoor een begripvolle houding aannemen? Volgens Pickard’s (2013, 2014) responsibility without blame framework is een reden voor ons gevoel gevangen te zijn in deze keuze – en dus ook een mogelijke uitweg – dat we vaak geen onderscheid maken tussen het hebben van verantwoordelijkheid voor een bepaald gedrag en het veroordelen van mensen voor dit gedrag. Het toekennen van verantwoordelijkheid gaat namelijk meestal gepaard met een morele evaluatie. Als je voor de zoveelste keer hebt gekozen om drugs te gebruiken, hoewel je ook een andere keuze had kunnen maken (je bent er dus verantwoordelijk voor), dan is het voor ons gerechtvaardigd om daar met boosheid en blame op te reageren.
Maar klopt dat wel? Volgens Pickard is het belangrijk om een onderscheid te maken tussen die twee concepten van verantwoordelijkheid en veroordeling, om op een goede manier te kunnen reageren op problematisch middelengebruik. Hoe onderscheiden die twee concepten zich dan van elkaar? Verantwoordelijkheid heeft volgens Pickard betrekking op een ander persoon. Iemand kan in meer of mindere mate verantwoordelijk zijn voor diens middelengebruik. Verantwoordelijk zijn voor een actie betekent dat je 1) een keuze had, 2) controle had over je handeling, en 3) inzicht had in je handeling. We kunnen ons hier dus al afvragen of iemand echt in alle omstandigheden volledig verantwoordelijk is voor diens middelengebruik (want heb je bijvoorbeeld echt een keuze als je nooit gezonde manieren van omgaan met moeilijke gevoelens hebt geleerd?). Blame, daartegenover, heeft betrekking op onszelf. Het beschrijft hoe wij (kiezen om te) reageren op problematisch gedrag. Dit onderscheid maakt het dus mogelijk om mensen met problematisch middelengebruik te beschouwen als mensen die in staat zijn om te handelen, ze hebben namelijk de keuze om wel of niet te gebruiken. Vanuit een houding van empathie hebben wij echter ook een keuze wat onze reactie betreft.
Maar zoals altijd is dit makkelijker gezegd dan gedaan. Naast vaardigheden in het leren verwoorden van moeilijkheden zonder beschuldigingen en het leren begrijpen van en omgaan met onze eigen gevoelens, raadt Pickard (2013) aan om ook naar iemands levensverhaal te kijken. Vaak komen mensen die overmatig drugs gebruiken immers uit moeilijke omstandigheden, zoals armoede, discriminatie, geweld of verwaarlozing tijdens de kindertijd (Amaro, Sanchez, Bautista, & Cox, 2021; Aschengrau, Grippo, & Winter, 2021; Moustafa et al., 2021). Wat zou uw reactie zijn als u zou weten dat de jongeren uit ons voorbeeld geconfronteerd worden met een schijnbaar hopeloze situatie op de arbeidsmarkt, of dat één van uw leerlingen afkomstig is uit een familie die geen enkele aandacht heeft voor diens behoeften? In dit opzicht, zo stelt Pickard (2017), confronteert dit perspectief ons dus ook het meest met onze maatschappelijke verantwoordelijkheid wat betreft het ontstaan van verslaving en problematisch middelengebruik. Want kan voor sommige mensen in onze maatschappij het overmatig gebruik van drugs misschien niet de best mogelijke keuze zijn die ze hebben?
Referenties
(Fotos van Shoeib Abolhassani en Jon Tyson op Unsplash)
Amaro, H. Sanchez, M. Bautista, T., & Cox, R. (2021). Social vulnerabilities for substance use: Stressors, socially toxic environments, and discrimination and racism. Neuropharmacology, 188, 108518.
Aschengrau, A., Grippo, A., & Winter, M. R. (2021). Influence of family and community socioeconomic status on the risk of adolescent drug use. Substance Use & Misuse, 56(5), 577-587.
Earnshaw, V. A. (2020). Stigma and substance use disorders: A clinical, research, and advocacy agenda. American Psychologist, 75(9), 1300.
Horigian, V. E., Schmidt, R. D., & Feaster, D. J. (2021). Loneliness, mental health, and substance use among US young adults during COVID-19. Journal of Psychoactive Drugs, 53(1), 1-9.
Moustafa, A. A., Parkes, D., Fitzgerald, L., Underhill, D., Garami, J., Levy-Gigi, E., … & Misiak, B. (2021). The relationship between childhood trauma, early-life stress, and alcohol and drug use, abuse, and addiction: An integrative review. Current Psychology, 40, 579-584.
Pickard, H. (2014). Responsibility without blame: Therapy, philosophy, law. Prison Service Journal, 213, 10-16.
Pickard, H. (2017). Responsibility without blame for addiction. Neuroethics, 10(1), 169-180.
Pickard, H., & Ward, L. (2013). Responsibility without blame: Philosophical reflections on clinical practice. In K. W. M Fulford et al. (eds.), The Oxford Handbook of Philosophy and Psychiatry (pp. 1134-1152). Oxford University Press.
opgroeienblog.wordpress.com 
Plaats een reactie